Eduard Slavoljub Penkala – chorwacki wynalazca o polskich korzeniach

Najsłynniejsze wynalazki Penkali – ołówek automatyczny oraz pióro wieczne to tylko dwa spośród blisko 80 wynalazków, których autorstwo przypisuje się chorwackiemu inżynierowi, wynalazcy i konstruktorowi, którego nazwisko zna każdy mieszkaniec dzisiejszej Chorwacji.

Polski akcent w życiorysie wynalazcy

Eduard Marius Penkala urodził się w 1871 roku w Liptowskim Mikułaszu (wówczas Węgry, obecnie Słowacja) w rodzinie o polsko-holenderskich korzeniach. Jego ojciec – Franciszek Penkala pochodził z Andrychowa. Wykształcenie zdobył w Andrychowie oraz w pobliskiej Białej. Jako inżynier geodeta pracował na stanowisku mierniczego. Andrychów opuścił po śmierci pierwszej żony, z którą miał syna Aleksandra. Ożenił się powtórnie z Julianną Veit (o holenderskich korzeniach), z którą miał czworo dzieci, w tym Eduarda. W chwili narodzin, rodzice przyszłego słynnego wynalazcy mieszkali już w Liptowskim Mikułaszu, w którym Franciszek zamieszkał w związku z podjętą pracą przy budowie Kolei Koszycko-Bogumińskiej. Franciszek Penkala zmarł w Budapeszcie w 1906 r w wieku 92 lat, zaś jego małżonka, matka Eduara, zmarła 5 lat później. Tablice upamiętniające rodziców słynnego wynalazcy znajdują się w podziemiach kaplicy Kośvitzkich na andrychowskim cmentarzu.

Naukowe zainteresowania Penkali

Penkala od najmłodszych lat wykazywał zainteresowanie naukami ścisłymi, w szczególności fizyką, chemią i mechaniką. Jako chłopiec zawsze coś naprawiał w domu, we własnym małym warsztacie. Pozostając pod wpływem rodziców, którzy chcieli by został lekarzem, rozpoczął studia medyczne. Bardzo interesowała go budowa człowieka, lecz ponoć nie mógł znieść sekcji zwłok, stąd studia przerwał już na pierwszym roku. Ostatecznie studiował chemię i uzyskał tytuł doktora w dziedzinie chemii organicznej.

Posługiwał się kilkoma językami – polskim, niemieckim, węgierskim słowackim, a później również chorwackim, bowiem po zakończeniu studiów przeniósł się na stałe do Zagrzebia, gdzie mieszkał aż do śmierci w 1922 roku. W Zagrzebiu Penkala pracował na stanowisku wysokiego rangą urzędnika państwowego w austro-węgierskim Ministerstwie Finansów, następnie zaś objął urząd królewskiego technika kontrolera. Jednocześnie, w niewielkim stworzonym przez siebie warsztacie, produkował na niewielką skalę opracowane przez siebie wynalazki. Jako znaturalizowany Chorwat, dla podkreślenia swojej lojalności wobec nowej ojczyzny, przybrał drugie imię Slavoljub.

Od warsztatu do produkcji seryjnej

Na koncie Penkali znajduje się blisko 80 wynalazków z dziedziny mechaniki, chemii, fizyki, a także rolnictwa. Pierwszym jego opatentowanym wynalazkiem był termofor w formie worka z zakrętką, napełniany wrzątkiem. Wynalazek ten opatentował w 1903 roku.

W roku 1905 do urzędu patentowego zgłosił wynalazek pierwszej na świecie obrotowej szczoteczki do zębów. Jej wynalezienie zawdzięcza pośrednio swojej córce Thei, która ponoć nie znosiła myć zębów, stąd ojciec, chcąc ją zachęcić do tej czynności, wymyślił i skonstruował przedmiot, który miał jej umilić tę czynność.

W kolejnym roku opatentował pierwszy w świecie ołówek automatyczny, a w 1907 roku wieczne pióro na atrament. Kiedy w 1906 roku otrzymał pierwsze większe zamówienie na 100 tysięcy automatycznych ołówków, wydajność prowadzonego przez niego małego warsztatu produkcyjnego okazała się niewystarczająca. Przeniósł się wówczas do Pragi, gdzie wraz z Edmundem i Mavro Mosterami założył spółkę Penkala- Edmund Moster & Co, która miała zająć się uruchomieniem produkcji seryjnej.

Firma, której współzałożycielem był Penkala, w latach 1912-1926 była jednym z wiodących na świecie producentów przyborów do pisania. Wynalazek ten przyniósł Penkali światowy rozgłos, a gazety rozpisywały się o niezwykłym ołówku, którego nie trzeba ostrzyć.

Penkala miał przy tym doskonały zmysł marketingowy. Ofertę ołówków poszerzył o wyroby z kolorowymi wkładami, jak również o specjalnie stylizowane ołówki dla kobiet, zawieszone na srebrnym łańcuszku. Produkował również wyroby przeznaczone dla stolarzy, o nieco szerszej, płaskiej konstrukcji. Sam obmyślał działania marketingowe w swojej firmie. Jednym z jego pomysłów był projekt graficzny, którego celem było zwiększenie rozpoznawalności marki. I tak, ogólnie znanym wkrótce znakiem towarowym ołówków stala się Uška – czyli głowa mężczyzny o spiczastym nosie, z założonym za ucho automatycznym ołówkiem Penkali. W istocie była to karykatura samego Penkali. Autorką samego znaku była szwagierska Penkali, malarka Jadviga Matavovska. Różnorodne materiały reklamowe, staranny dobór prasy, w której zamieszczano reklamy i ogłoszenia, a także inne posunięcia przyczyniły się do rozpoznawalności nazwy firmy i jej produktów na świecie.

Warto dodać, że założona przez Penkalę firma istnieje do dzisiaj, obecnie funkcjonując pod nazwę TOZ Penkala International d.o.o.

Od mydła do … samolotu

Jako chemik, Penkala opracował i opatentował liczne receptury środków myjących, proszków do prania, środków do wywabiania plac czy środków konserwujących. Wynalazł i produkował leki na reumatyzm, a także środek Krepax odstraszający komary.  Jest autorem również takich wynalazków jak baterie anodowe czy latarka kieszonkowa.

Jego firma posiadała także zezwolenie na produkcję płyt gramofonowych, jak również samych urządzeń. Jako pierwsi w Chorwacji nagrywali występy chorwackich śpiewaków operowych i operetkowych na płytach firmy Edison-Cell-Penkala (dzisiaj Croatia Records). W dziedzinie szeroko rozumianej muzyki, jego dokonania obejmowały opracowanie udoskonalonej masy, z której produkowano płyty, dzięki czemu były one mniej kruche, jak również zaprojektowanie igły gramofonowej o wydłużonej żywotności. Pracował również nad zmniejszeniem szumów przy odtwarzaniu muzyki z gramofonu, poprzez udoskonalanie głośników gramofonowych oraz mikrofonu. Jego dokonania w tym zakresie były na tyle  zauważalne, że wojsko austro-węgierskie postanowiło wysłać go do Londynu, gdzie miał się dokształcać w zakresie inżynierii radiowej. Zaowocowało to opracowaniami ulepszeń radiostacji wojskowych oraz urządzeń podsłuchowych. To właśnie od nazwiska ich konstruktora, całość działań radiowywiadowczych prowadzonych przez wojsko austro-węgierskie nosiła kryptonim Penkala.

Gdy w 1910 roku w Chorwacji rozwija się lotnictwo, uwaga Penkali zostaje skierowana na aeronautykę. To wówczas opracowuje on swój pierwszy projekt całkowicie chorwackiego statku powietrznego. Dzieje się to w latach 1908 – 1910. W międzyczasie buduje hangar na poligonie wojskowym w Črnomercu, tworząc tym samym podwaliny pod pierwsze chorwackie lotnisko. Sam testuje skonstruowany przez siebie samolot. 22 czerwca 1910 roku lot na dwupłatowcu Penkali odbywa pierwszy chorwacki pilot Dragutin Novak, a datę tę uznaje się za dzień narodzin chorwackich sił powietrznych. Niestety, po kilku lotach, samolot Penkali ulega uszkodzeniu, a sam Penkala nie wraca już do tego projektu, co nie przeszkadza temu, by do dzisiaj uważać go za prekursora chorwackiego lotnictwa. Kiedy w 2010 roku świętowano w Chorwacji 100-lecie pierwszego lotu chorwackiego samolotu, grupa entuzjastów zbudowała samolot CA-10 bazujący właśnie na projekcie Penkali.

Szybki koniec kariery

Lista wynalazków Penkali byłaby z pewnością dłuższa, gdyby nie jego przedwczesna śmierć. W trakcie jednej z podróży służbowych nabawił się zapalenia płuc, w wyniku którego zmarł w wielu zaledwie 50 lat, pozostawiając żonę i czwórkę dzieci. Został pochowany na zagrzebskim cmentarzu Mirogoj.

Penkala pozostawił za sobą dziesiątki ukończonych wynalazków, ale także szereg szkiców. Dzisiaj uważa się go na jednego z najciekawszych na świecie wynalazców początku XX wieku i jedną spośród największych postaci chorwackiej nauki i techniki. Szkoda, że tak rzadko wspomina się o jego polskich korzeniach…

Źródło:

www.penkala.net/Penkala/penkala.html

www.toz-penkala.hr

www.povijest.hr

Andrychowskie korzenie chorwackiego wynalazcy. Ciekawostka historyczna. [online], [dostęp: 24. 03.2022]. Dostępny w Internecie: http://dlaandrychowa.blogspot.com/2013/07/andrychowskie-korzenie-chorwackiego.html